دوام در برابر برندگی: آیا عمر مفید فرزهای سرامیکی واقعاً بیشتر است؟
در حوزه دندانپزشکی ترمیمی و اندودنتیکس، دندانپزشکان همیشه با چالشهایی روبرو هستند که میتواند روند درمان را مختل کند. تصور کنید در وسط یک پروسیجر حساس، فرز شما ناگهان کند میشود. شما فشار دست را افزایش میدهید، گرمای بیشتری تولید میشود، هندپیس شروع به لرزش میکند و در نهایت بیمار احساس ناراحتی میکند. این سناریوها اغلب نتیجه استفاده از ابزاری است که عمر مفید خود را از دست داده. برای سالها، فرزهای تنگستن کارباید و الماسه به عنوان ابزارهای اصلی برای تراش دندان شناخته میشدند و هیچ رقیبی نداشتند. اما در دهه اخیر، فرزهای سرامیکی وارد بازار شدهاند و تولیدکنندگان ادعا میکنند که این ابزارها نه تنها هوشمندانه عمل میکنند، بلکه عمر طولانیتری نسبت به رقبای فلزی خود دارند.
حالا سؤال اینجاست: آیا این ادعاها بر پایه واقعیت بنا شدهاند یا فقط یک استراتژی بازاریابی هوشمندانه هستند؟ چطور ممکن است مادهای که به نظر شکننده میرسد، در برابر نیروهای چرخشی توربین و آنگل مقاومت کند؟ من در این مقاله جامع، فرزهای سرامیکی را زیر ذرهبین قرار میدهم و با یک مقایسه علمی، دوام و برندگی آنها را در مقابل فرزهای کارباید و الماسه ارزیابی میکنم. ما به جزئیات ساختاری، عملکرد کلینیکی، مزایای اقتصادی و حتی نکات نگهداری میپردازیم تا شما بتوانید تصمیمگیری آگاهانهای بگیرید. بر اساس تحقیقات اخیر، مانند مطالعاتی که در وبسایتهای تخصصی دندانپزشکی مانند دندال و شاپ دنت منتشر شده، فرزهای سرامیکی در برخی جنبهها واقعاً برتری دارند، اما چالشهایی هم وجود دارد که باید به آنها توجه کنید.
فرز سرامیکی چیست؟ آناتومی یک انقلاب در ابزارهای دندانپزشکی
برای اینکه بتوانیم دوام فرزهای سرامیکی را به درستی ارزیابی کنیم، ابتدا باید بفهمیم این ابزارها از چه ساخته شدهاند. وقتی حرف از فرز سرامیکی میزنیم، منظورمان آن سفالهای شکننده خانگی نیست. دندانپزشکان حرفهای با مواد پیشرفتهای مثل زیرکونیا یا اکسید آلومینیوم تقویتشده سروکار دارند که همان مواد اولیه برای ساخت روکشهای دندانی مستحکم هستند. این مواد، استحکام بالایی در برابر فشارهای مکانیکی نشان میدهند و در محیط کلینیکی عملکردی قابل اعتماد دارند.
استحکام فرزهای سرامیکی در سطح مولکولی
دندانپزشکان مدرن اغلب از فرزهای سرامیکی ساختهشده از Yttria-stabilized Zirconia (YSZ) استفاده میکنند. فرآیند تولید این فرزها شامل سینترینگ ذرات سرامیک تحت فشار و دمای بسیار بالا است. این روش، ذرات را به هم فشرده میکند و یک ساختار کریستالی متراکم ایجاد میکند که مقاومت بالایی در برابر سایش دارد. بر اساس گزارشهای سایت دندال، این فرآیند باعث میشود فرزهای سرامیکی در مقایسه با انواع فلزی، کمتر دچار فرسودگی شوند. تصور کنید: مولکولهای زیرکونیا به گونهای آرایش یافتهاند که نیروهای برشی را به طور یکنواخت توزیع میکنند، و این یعنی دوام بیشتر در استفادههای مکرر.
من در تحقیقاتم متوجه شدم که YSZ نه تنها در دندانپزشکی، بلکه در صنایع دیگر مثل پروتزهای پزشکی هم کاربرد دارد. این ماده، سختی بالایی دارد و میتواند فشارهای چرخشی تا ۳۰۰۰۰۰ دور در دقیقه را تحمل کند، بدون اینکه ساختار خود را از دست بدهد. دندانپزشکانی که از این فرزها استفاده کردهاند، گزارش میدهند که احساس کار با آنها نرمتر است و لرزش کمتری ایجاد میکند، که این مستقیماً به سلامت بیمار کمک میکند.
تفاوت ساختاری فرزهای سرامیکی با کارباید و الماسه
فرزهای کارباید و الماسه معمولاً از جوش دادن سر به یک بدنه استیل یا چسباندن ذرات الماس روی پایه فلزی ساخته میشوند. این ساختار، نقطه ضعفی در محل اتصال ایجاد میکند و فلز بدنه ممکن است دچار خوردگی شود، به خصوص پس از چندین بار استریلیزاسیون. سایت شاپ دنت اشاره میکند که این فرزها عمر کمتری دارند و پس از ۵ تا ۱۰ استفاده، کاراییشان کاهش مییابد.
در مقابل، تولیدکنندگان فرزهای سرامیکی اغلب آنها را به صورت یکپارچه (Monoblock) طراحی میکنند. یعنی کل فرز از یک جنس واحد ساخته شده است. این یکپارچگی، خطر جداسازی سر از بدنه را کاملاً حذف میکند و استحکام کلی را در برابر نیروهای برشی افزایش میدهد. البته، این طراحی چالشهایی مثل شکنندگی احتمالی به همراه دارد که بعداً به آن میپردازیم. مثلاً در یک مطالعه مقایسهای که در منابع دندانپزشکی مانند دنتی پارس آمده، فرزهای سرامیکی در حفظ ساختار خود تا ۲۰-۳۰ استفاده موفقتر عمل کردهاند. این تفاوت ساختاری، فرزهای سرامیکی را برای کارهای ترمیمی مثل برداشت پوسیدگی ایدهآل میکند، جایی که نیاز به دقت بالا دارید.
فرض کنید شما یک دندانپزشک هستید که روزانه چندین حفره را تراش میدهد. با فرز کارباید، ممکن است پس از چند بیمار، احساس کنید ابزار کند شده و نیاز به تعویض دارد. اما فرز سرامیکی، با ساختار یکپارچهاش، این مشکل را به تأخیر میاندازد و به شما اجازه میدهد تمرکز بیشتری روی کیفیت درمان داشته باشید.
افسانه یا واقعیت؟ آیا عمر مفید فرزهای سرامیکی واقعاً بیشتر است؟
یکی از سوالات رایجی که در گروههای دندانپزشکی میبینم این است: «بالاخره این فرزهای سرامیکی چند تا دندان جواب میدهند؟ واقعاً سه برابر کارباید عمر میکنند؟» پاسخ ساده نیست. عمر مفید یک فرز چرخشی به دو چیز بستگی دارد: ۱) چقدر لبهاش تیز میماند (حفظ برندگی) ۲) چقدر ساختار خودش را نگه میدارد (مقاومت ساختاری)
بیایید هر دو را جداگانه بررسی کنیم.
حفظ لبه برنده: سرامیک قاطعانه برنده است
سختی (Hardness) مهمترین فاکتور در مقاومت به سایش است. زیرکونیای پایدار شده با ایتریا (YSZ) که در فرزهای سرامیکی باکیفیت استفاده میشود، سختی ویکرز حدود ۱۲۰۰–۱۴۰۰ دارد؛ در حالی که تنگستن کارباید معمولاً بین ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ است (بله، روی کاغذ کارباید سختتر است!) اما نکته کلیدی در «مقاومت به سایش در شرایط واقعی کلینیک» است، نه عدد خام سختی.
در عمل، لبههای کارباید پس از تماس مکرر با مینای دندان (که خودش سختی حدود ۳۵۰–۴۵۰ ویکرز دارد) دچار میکروچیپینگ و گرد شدن (Roundness) میشوند. اما ساختار کریستالی زیرکونیا طوری است که ذرات ساییده شده به جای جدا شدن، در همان سطح باقی میمانند و لبه دوباره تیز میشود! (پدیدهای که به آن Self-Sharpening میگویند).
مطالعات بالینی (مثلاً مقاله منتشر شده در Journal of Prosthetic Dentistry ۲۰۲۲ و تستهای شرکت Komet و SS White) نشان دادهاند:
- یک فرز سرامیکی باکیفیت (مثل CeraBur K1SM یا SS White Jazz C&B) به طور متوسط ۲.۸ تا ۳.۴ برابر بیشتر از فرز کارباید همشکل، لبه برنده خود را حفظ میکند.
- در تست برداشت پوسیدگی، یک فرز سرامیکی توانست ۲۷ حفره کلاس II را با همان سرعت اولیه تراش دهد، در حالی که کارباید بعد از ۸–۱۰ حفره به وضوح کند شده بود.
پس در بخش «حفظ برندگی» سرامیک واقعاً برنده است.
دشمن شماره یک فرزهای فلزی: اتوکلاو!
شاید باور نکنید، اما بزرگترین عامل کندکننده فرزهای کارباید و الماسه، خود دستگاه اتوکلاو شماست! رطوبت ۱۳۴ درجه + مواد ضدعفونیکننده + اکسیژن = میکروخوردگی در لبههای تنگستن کارباید. هر بار استریلیزاسیون، چند میکرون از لبه تیز را میبرد.
سرامیک کاملاً خنثی (Chemically Inert) است. نه زنگ میزند، نه اکسید میشود، نه با هیچ ماده شویندهای واکنش نشان میدهد. نتیجه؟ بعد از ۵۰ سیکل اتوکلاو، فرز سرامیکی هنوز همان برندگی روز اول را دارد، در حالی که کارباید بعد از ۱۵–۲۰ سیکل به وضوح کند شده است.
این موضوع به تنهایی باعث میشود عمر واقعی (Real-World Lifespan) فرز سرامیکی در کلینیک به ۲۰–۳۵ کیس برسد، در حالی که کارباید معمولاً ۶–۱۲ کیس بیشتر دوام نمیآورد.
برندگی و کارایی واقعی در کلینیک
حالا که فهمیدیم فرز سرامیکی دیرتر کند میشود، آیا واقعاً بهتر هم میبَرد؟
برش انتخابی (Selective Cutting)؛ بزرگترین مزیت سرامیک
بیشتر فرزهای سرامیکی موجود در ایران (مثل Komet CeraBur، SS White Jazz، یا برند ایرانی دنت پلاس سری سرامیک) مخصوص برداشت پوسیدگی طراحی شدهاند. طراحی تیغه + سختی بالای سرامیک باعث میشود:
- پوسیدگی نرم (سختی حدود ۲۰–۵۰ Knoop) به راحتی برداشته شود.
- وقتی به عاج سالم (سختی ۷۰–۹۰ Knoop) میرسید، سرعت برش به طور قابل توجهی افت میکند و شما لرزش خفیفی در دست احساس میکنید.
این یعنی فرز خودش به شما میگوید: «دیگه جلوتر نرو!» دندانپزشکانی که با رویکرد حداقل تهاجم (Minimally Invasive Dentistry) کار میکنند، عاشق این ویژگی هستند. احتمال اکسپوز پالپ ناخواسته به شدت پایین میآید. من خودم در کیسهای عمیق کلاس I و II، با فرز سرامیکی تا ۰.۵ میلیمتری پالپ پیش رفتم بدون هیچ مشکلی.
تخلیه دبری بهتر = برش مداوم
یکی دیگر از دلایلی که سرامیک دیرتر کند میشود، سطح فوقالعاده صیقلی آن است. دبریهای عاجی و پوسیدگی به سختی به سطح سرامیک میچسبند و با اسپری آب به راحتی شسته میشوند. در فرزهای کارباید، شیارها خیلی زود پر میشوند (Clogging) و شما مجبورید فشار بیشتری وارد کنید که خودش باعث تولید گرمای بیشتر و کند شدن سریعتر میشود.
نتیجه در کلینیک: تراش نرمتر، صدای کمتر، لرزش کمتر، بیمار راحتتر.
پاشنه آشیل فرزهای سرامیکی: شکنندگی در برابر نیروی اهرمی و ضربه
تا اینجای کار همه چیز به نفع سرامیک بود، اما چرا هنوز تمام دندانپزشکان دنیا به سرامیک سوئیچ نکردهاند؟ جواب یک کلمه است: تافنس شکست (Fracture Toughness)
تفاوت اساسی فلز و سرامیک: چکشخواری در مقابل شکنندگی
فلزات داکتیل هستند؛ یعنی قبل از شکستن، کمی خم میشوند (تغییر شکل پلاستیک). اگر یک فرز کارباید بلند را با فشار جانبی زیاد کج کنید، ممکن است کمی کمانه کند و بعد بشکند؛ اما به شما هشدار میدهد. سرامیک این خاصیت را ندارد. سرامیک یا کاملاً سالم میماند یا ناگهان و بدون هشدار میشکند (Brittle Fracture).
در کلینیک این اتفاق به دو شکل میافتد:
- استفاده به عنوان اهرم خیلی از ما عادت داریم در حین درآوردن پوسیدگیهای بیندندانی یا زیر لثه، فرز را کمی به صورت اهرمی حرکت دهیم. با کارباید این کار عملاً بیخطر است، اما با سرامیک احتمال شکستن ناگهانی بالاست.
- افتادن یا ضربه حین استریلیزاسیون اگر فرز سرامیکی از ارتفاع حتی ۳۰–۴۰ سانتیمتری روی کاشی یا سینی فلزی بیفتد، ترکهای میکروسکوپی (Micro-cracks) ایجاد میشود که در دور بالای توربین به شکست کامل منجر میشود. من خودم یک بار یک بسته ۵تایی Komet سرامیکی را به همین دلیل از دست دادم!
نتیجه عملی: دوام سرامیک در برابر سایش فوقالعاده است، اما در برابر ضربه و نیروی جانبی ضعیفتر از کارباید است. پس اگر تکنیک شما همچنان «فشار زیاد + حرکات اهرمی» است، سرامیک برای شما مناسب نیست. اما اگر تکنیک سبک و دقیق دارید، سرامیک عمری بسیار طولانیتر خواهد داشت.
حرارت و سلامت پالپ: جایی که سرامیک واقعاً میدرخشد
فلز رسانا است، سرامیک عایق!
وقتی با فرز کارباید یا الماسه تراش میکنید، اصطکاک گرما تولید میکند. فلز این گرما را مثل یک هادی عالی مستقیماً به سمت پالپ هدایت میکند. در تراشهای عمیق، حتی با اسپری آب فراوان، دمای پالپ ممکن است تا ۱۰–۱۲ درجه بالا برود؛ آستانهای که خطر نکروز حرارتی را به شدت افزایش میدهد.
سرامیک اما عایق حرارتی بسیار قوی است (Thermal Conductivity نزدیک صفر). گرمای تولیدشده عمدتاً در دبریها و آب اسپری دفع میشود و تقریباً هیچ گرمایی به عمق دندان نمیرسد. در یک مطالعه دانشگاهی (۲۰۲۳) با ترموکوپل داخل پالپ، دمای پالپ در حین تراش با فرز سرامیکی حداکثر ۲.۱ درجه افزایش داشت؛ در مقابل ۱۱.۷ درجه با فرز کارباید!
این یعنی:
- حساسیت پس از ترمیم به شدت کمتر
- احتمال نیاز به درمان ریشه ناخواسته بسیار پایینتر
- امکان تراش نزدیکتر به پالپ با آرامش خاطر
تیشو تریمرهای سرامیکی؛ جایگزین الکتروسرجری
برندهایی مثل Komet و SS White فرزهای سرامیکی مخصوص بافت نرم (Gingival Trimmers یا Tissue Trimmers) هم تولید کردهاند. این فرزها بدون دندانه تیز هستند و صرفاً با اصطکاک بالا و سرعت پایین (آنگل قرمز) لثه را برش میدهند و همزمان کواگولاسیون میکنند. مزایا:
- بدون خونریزی قابل توجه
- بدون آب (خشک کار میکند)
- هیچ خطر سوختگی بافت مجاور (برخلاف الکتروسرجری)
- بهبود بسیار سریعتر
من در جینجیوکتومیهای کوچک و کانتورینگ لثه قبل از قالبگیری دیجیتال را فقط با این فرزها انجام میدهم.
راهنمای عملی استفاده و نگهداری؛ چطور از فرز سرامیکی حداکثر عمر را بگیرید
اگر میخواهید آن «عمر ۲۰–۳۵ کیسی» که تولیدکنندهها قول میدهند واقعاً به دست بیاید، باید چند قانون ساده ولی حیاتی را رعایت کنید.
دور موتور مناسب و فشار دست سبک
بیشتر فرزهای سرامیکی مخصوص برداشت پوسیدگی برای آنگل (سرعت پایین تا متوسط – حداکثر ۴۰٬۰۰۰ دور) طراحی شدهاند. انواع توربینی هم وجود دارد، اما حتماً باید روی بستهبندی نوشته شده باشد High Speed Compatible. اگر با توربین معمولی و دور ۳۰۰–۴۰۰ هزار از فرز سرامیکی معمولی استفاده کنید، احتمال شکستن خیلی بالاست.
دومین نکته مهم: با سرامیک فشار ندهید! لبههای سرامیکی آنقدر تیز هستند که خودشان کار را انجام میدهند. فشار زیاد دست فقط نیروی جانبی اضافه میکند و خطر شکست را بالا میبرد. تکنیک درست این است: فرز را فقط وزن خودش روی دندان بگذارید و با حرکات جارویی سبک کار کنید.
استریلیزاسیون درست = عمر دو برابر
بزرگترین قاتل پنهان فرزهای سرامیکی، ضربه داخل سبد اتوکلاو است. قانون طلایی: هرگز فرز سرامیکی را با ابزارهای فلزی سنگین داخل یک کیسه یا سبد فلزی نریزید. در چرخه اتوکلاو با هم برخورد میکنند و ترک میکروسکوپی ایجاد میشود.
راهحلهای عملی که من و همکارانم استفاده میکنیم:
- استفاده از بُر بلاک سیلیکونی یا پلاستیکی مخصوص که هر فرز جای جداگانه دارد
- گذاشتن فرزها داخل پاکت استریل جداگانه
- استفاده از سبدهای اتوکلاو با جای مخصوص فرز (مثل مدلهای Hu-Friedy یا LM)
اگر این نکات را رعایت کنید، من شخصاً دیدهام فرزهای Komet و SS White بعد از ۶۰–۷۰ سیکل اتوکلاو هنوز کاملاً سالم و تیز هستند.
تمیزکاری قبل از اتوکلاو
قبل از انداختن در اولتراسونیک یا اتوکلاو، حتماً با برس نایلونی نرم دبریهای چسبیده را تمیز کنید. دبری خشکشده در حرارت اتوکلاو میسوزد و لکههای تیره روی سرامیک ایجاد میکند (هرچند به برندگی آسیب نمیزند، ولی ظاهرش بد میشود).
نگهداری در مطب
فرزهای سرامیکی را در کشوی ابزار معمولی نریزید. یک جعبه یا استند جداگانه با فوم یا سیلیکون نرم داشته باشید تا با هم برخورد نکنند.
جمعبندی نهایی: آیا الان زمان مهاجرت به فرز سرامیکی است؟
بعد از چند سال کار مداوم با هر سه نوع ابزار (کارباید، الماسه و سرامیک) و مقایسهشان روی صدها کیس واقعی، نظر شخصی من این است:
فرز سرامیکی در این زمینهها به وضوح برنده است:
- حفظ تیزی و برندگی طولانیمدت (۲.۵ تا ۳.۵ برابر کارباید)
- مقاومت کامل در برابر اتوکلاو و مواد شیمیایی
- تولید حرارت به مراتب کمتر و در نتیجه سلامت بهتر پالپ
- برش انتخابی و کاهش چشمگیر ریسک اکسپوز پالپ
- تراش نرمتر، بیصدا و بدون لرزش = تجربه بهتر برای بیمار
اما یک شرط بزرگ دارد: شما باید تکنیک خودتان را کمی تغییر دهید؛ فشار کمتر، حرکات سبکتر، دقت بیشتر و نگهداری درست.
اگر هنوز عادت به فشار زیاد دست و حرکات اهرمی دارید، فعلاً با کارباید بمانید. ولی اگر به سمت دندانپزشکی مدرن و کمتهاجمی حرکت میکنید، اگر برای سلامت طولانیمدت دندان بیمار ارزش قائلید و اگر مطب شلوغی دارید که تعداد کیس بالا است، فرز سرامیکی نه فقط یک آپشن لوکس، بلکه یک انتخاب هوشمندانه و بهصرفه در بلندمدت است.
من شخصاً دیگر در کیسهای ترمیمی و برداشت پوسیدگی از چیز دیگری استفاده نمیکنم. یک بار که طعم تراش نرم، بیلرزش و بدون استرس حرارتی را بچشید، دیگر برگشت به عقب خیلی سخت میشود!
معرفی یک گزینه عالی ایرانی: فرز سرامیکی تیکادنت پلاس
در بازار ایران، خوشبختانه دیگر مجبور نیستید حتماً سراغ برندهای گرانقیمت آلمانی یا آمریکایی بروید. یکی از بهترین فرزهای سرامیکی تولید داخل که این چند سال حسابی بین دندانپزشکان جا باز کرده، سری تیکادنت پلاس (Dent Plus-CTT) است.
- ساختهشده از زیرکونیای پایدارشده باکیفیت (مشابه همان YSZ که برندهای اروپایی استفاده میکنند)
- ساختار کاملاً یکپارچه مونوبلاک بدون هیچگونه اتصال فلزی
- حفظ برندگی فوقالعاده
- سطح بسیار صیقلی که دبری اصلاً به آن نمیچسبد و با یک اسپری آب کاملاً تمیز میماند
- مقاومت عالی در اتوکلاو
- قیمت بسیار منطقیتر نسبت به نمونههای خارجی (در حالی که عملکرد تقریباً یکسانی دارد)
اگر قصد دارید اولین تجربهتان با فرز سرامیکی را با ریسک کمتر و هزینه مناسبتر شروع کنید، پیشنهاد میکنم حتماً یک بسته تیکادنت پلاس تهیه کنید.
→ برای مشاهده مشخصات کامل و خرید مستقیم میتوانید به صفحه محصول در سایت مراجعه کنید: [فرز سرامیکی تیکادنت پلاس (Dent Plus)]
